«اسب از ریشه «اس» به معنی دونده و تیزتک است. زیرا اسب تیزتک ترین جانور اهلی است. ریشه واژه سواری هم در واژه اسب است و در اصل اسب باری بود که بر اثر تحولات زبان شناختی به مرور زمان به صورت سواری درآمد.» (۱)
اسب که آن را نمادی از نجابت و زیبایی ذکر نموده اند یکی از پرنقش ترین و اصیل ترین حیوانات اهلی در دنیای اساطیر ایران باستان به شمار می آید.
ایرانیان باستان همان گونه که برای خود و خانواده خویش از اهورا مزدا طلب نیکی می کردند، برای اسب خود نیز نیرومندی می خواستند. در اوستا از اسب به عنوان یکی از برگزید ه ترین حیوانات نام برده شده و حتی برای معالجه و نیک نگاهداری از آن نیز دستوراتی آمده است(۲) و این نشانه ای از پاکی، اصالت و اهمیتی است که در فرهنگ ایرانی برای این حیوان قائل بودند. اهمیت اسب در دنیای اساطیر ایران تا به آن اندازه است که هر ایزد دارای گردونه های زرین و اسب های تیزتک بود. همچنین در «یشت »ها نیز است به قربانی کردن اسب این گونه اشاره شده است:
«از برای ناهید، هوشنگ پیشدادی، در بالای کوه هرا (البرز) صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند فدا کرد و از او خواست که در همه کشورها بزرگترین پادشاه گردید.»(۳)
حضور اسب در فرهنگ و تاریخ کهن ایران در جلوه های گوناگونی متجلی است. آن گونه که بیشتر کتیبه ها، سنگ نبشته ها، الواح سیمین و زرین دوره هخامنشی گواه اهمیت و توجه خاص به این حیوان زیبای اساطیری است و در کتیبه های گلی دوره داریوش نیز نام اسبهای عالی کشور ایران عنوان شده است.
اسب همچنین در فرهنگ اسلامی نیز مقام و جایگاه ویژه ای دارد.
این توجه و اهمیت به اسب، به دامنه موسیقایی اقوام مختلف ایرانی نیز نفوذ کرده است و از آنجایی که اسب و سوارکاری در زندگی و فرهنگ مردمان نواحی مختلف ایران اهمیت و کارکرد ویژه داشته و این حیوان همواره در جنگ ها و سور و سوگ ها بهترین همراه و همدم مردمان بوده است، بخشی از مقام های مهم در موسیقی برخی از اقوام ایرانی به جلوه های حضور و نقش زیباشناسانه اسب اختصاص یافته است.
آنچه در این پژوهش مختصر می آید نگاهی است گذرا به حضور زیبا و پراهمیت اسب در آواها و ترانه های اقوام مختلف ایران:
اسب در پهنه ادبیات و فرهنگ قوم ترکمن از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار است و در زندگی مردمان این سرزمین نقش مهمی را ایفا می کند.
مردمان ترکمن به اسب عشق و علاقه وافری دارند. آنان برای این حیوان زیبا و کارآمد پوشش های مخصوصی همراه با زیورآلات که گاه نیز به آب طلا مزین شده است، تهیه می کنند که این خود نشانگر از عشق و اهمیت و توجه خاص مردمان سرزمین ترکمن به اسب است. اسب برای مرد ترکمن به منزله همسفر و همدم به شمار می رود، آنان می گویند:
آت آدمینگ قاناتی دیر
(اسب بال و پر انسان است)
در فرهنگ موسیقایی قوم ترکمن نیز توجه و اهمیت به اسب به زیبایی تمام نمود یافته و جلوه گر است. آن گونه که یکی از مقام های موسیقی پررمز و راز این سرزمین، مقام «آت چاپان» است که درباره اسب و چابک سوار سخن می گوید. در این مقام موسیقایی صدای سم اسب بر اثر برخورد با پنجه نوازنده بر روی کاسه دو تار به وضوح شنیده می شود و ناله های حزن انگیز کمانچه یا «قیچان» و حرکات آرشه صدای وزش باد را در دشت های پهناور ترکمن برای شنونده تداعی می کند. (نکته جالب توجه اینکه در گذشته، آرشه کمانچه ترکمنی را از موی یال و یا دم اسب می ساختند و این نیز یکی از طرق بهره مندی از این حیوان کارآمد است).
مرد ترکمن از تداوم صدای موزون و متنوع سم اسبان بهره برده و از این طریق بخش موسیقی سازی این سرزمین به این امر اختصاص یافته است که عبارتند از:
▪ مقام جنگه را Jangara یا سوار بازی یا سوار هو:
این مقام یکی از کهن ترین مقام های حماسی در موسیقی لری است که همراه با نوای سرنا و دهل اجرا می شود.
در گذشته این مقام موسیقایی در هنگام جنگ برای ایجاد روحیه و ترغیب و تشویق جنگاوران نواخته می شد و سپاهیان جنگاور با نوای مقام «جنگه را» در هم آمیخته و نبرد اوج می گرفت.
اناران مشکنتیوکی ایما انار حریم
سوزکیاونه زین کنیتو ایمانیش عروس بریم
Anaran maskanito ky eima anar harim
Soz kiyarane zin konito eimnis aros barim
(انارها را مشکنید ما کی انارخور هستیم؟ اسب سبزه کبود رنگ را زین کنید ما می خواهیم عروس را با خود ببریم)
در لرستان، در مراسم عروسی هنگامی که عروس را به خانه داماد می آورند، مقام «جنگه را» نواخته می شود و در این بین سواران با انجام حرکاتی خاص که در گویش محلی به «قیقاج بازی» معروف است، شادی و هیجان خاصی را به مراسم می بخشند.*
حرکات سوار و اسب آن در برابر واکنش به نوای تهییج کننده سرنا برای هر تماشاگری جذاب و دیدنی است. این مقام بیشتر حالتهای چهارگاه را تداعی می کند.
در این هنگام مادر عروس مقداری تنقلات محلی را که شامل کشمش، گندم بو داده و گردو است به جای شیرینی به سواران، «قیقاج باز» می دهد. در ادامه این مراسم عده ای از اسب سواران در فضای باز جمع شده و به دنبال مرغ، خروس، گوسفند و بز یا در مقابل سنگ و نشانه ای به تیراندازی می پرداختند. در گذشته های پیش تر، «مقام جنگه را» پس از مقام «شاره را»(۶) نواخته می شد.
آن گونه که ذکر شد مقام «جنگه را» به مقام «سوار هو» نیز معروف است. علت این نامگذاری آن است که این مقام هنگام بازگشت و فراخواندن سواران از میان صحنه نبرد و جمع آوری سپاه به دستور بزرگان قوم پس از پایان یافتن جنگ و نبرد میان سپاهیان نواخته می شد. در اصطلاح محلی به آن «هو کردن سواران» نیز می گویند.
▪مقام پاکتلی: pakotali
اسب کش یال بوریت نواسووارش
تک سوار لرسودنی دیارش
Asbekas yal borit nua sowares
Tak soware loveso de ny dyares
(یال اسبش را ببرید، مبادا کسی برآن سوار شود. چرا که تک سوار لرستان دیگر پیدایش نیست).
در لرستان هنگام مرگ بزرگان اسب متوفی را سیاه پوش کرده گردنش را با پارچه سبزرنگی که به آن «یال پوش» می گویند، می پوشانند و هنگام حرکت «کتل» (اسب سیاهپوش متوفی) از منزلگاه به سوی غسالخانه مقام «پاکتلی» نواخته می شود.
درباره وجه تسمیه این مقام نیز می توان اذعان داشت که از آنجایی که این مقام موسیقایی در پای «کتل» نواخته می شود به این نامیده شده است.
▪خراسان:
در خراسان اسب مورد توجه خاص مردمان این سرزمین پهناور است . در منطقه شمال این استان و تا حدودی سبزوار نمایشی موسیقایی به نام «نمایش اسب چوبی» اجرا می شود. این نمایش ریشه های قوی حماسی و اسطوره ای در خود نهفته دارد و موسیقی جزو لاینفک آن به شمار می رود.
در نمایش موسیقایی اسب چوبی، رقصنده یا چوب باز در حالی که شمشیری به دست دارد در داخل اسب چوبی قرار می گیرد و با نوای سرنا و دهل نوازندگان محلی به حرکات نمایشی خاصی می پردازد.
در این نمایش موسیقایی، اسب چوبی با پارچه های رنگارنگ تزئین و پوشیده شده است و رقصندگان یا چوب بازان، گرداگرد اسب چوبی با او به چوب بازی می پردازند.
نمایش اسب چوبی معمولاً در مراسم عروسی، اجرا می شود و نحوه اجرای آن بدین صورت است که عروس سوار بر اسب در یک سو و داماد نیز سوار بر اسبی دیگر در مقابل هم قرار می گیرند و سیبی را به سوی یکدیگر پرتاب می کنند. سیب به هر سو که برود، اسب چوبی و رقصندگان نیز به آن سمت حرکت می کنند.
در این نمایش معمولاً اسب سفید نماینده خانواده عروس و اسب قرمز نماینده خانواده داماد است. در نمایش نمادین و طنزگونه نزاعی میان دو خانواده عروس و داماد درمی گیرد که در نهایت سواران در داخل اسب با یکدیگر به نبرد می پردازند.
▪کردستان:
مراسم اسبدوانی در سرتاسر روستاها و دشت های استان کردستان با آیین و مراسم خاص در اعیاد و آیین های ملی مردم انجام می شود. این مراسم با نوای سواران که از ریتم تندی برخوردار است همراهی می شود. در مراسم عروسی، هنگامی که عروس را با اسب به خانه داماد می برند، نوای سواران با ریتمی آرام و ملایم اجرا می شود.
در کردستان همچنین مقام سوار ـ سوار نیز اجرا می شود که نحوه اجرای آن بدین صورت می باشد:
با آغاز فصل پاییز در مناطق عشایری «گوران» و «قلخانی» و در کوهپایه های«دالاهو» مردمان پرتلاش این مناطق جشن خرمن و برداشت محصول برپا می کنند.
این جشن در واقع بزرگترین جشن تقویم زندگی عشایری مردمان کردستان است که برای خیر و برکت محصول برگزار می شود.
جشن خرمن، در جوار قدمگاهی روبه دشت برگزار می شود. در روزهای برگزاری این جشن که در ماه مهر است بر فراز صخره ای پرچم هایی به رنگ سبز، سفید و سیاه افراشته می شود که تماشاگران را راهنمایی می کند.
در این هنگام نوای ساز و دهل در تمام دشت می پیچد زنان دیگ های غذای نذری را روی اجاق می گذارند و جوانان به داوری و پیران و ریش سفیدان به خط می ایستند و به اسبدوانی می پردازند. به همراه تاخت اسبان، نوازندگان محلی مقام سوار – سوار را می نوازند.
▪بختیاری:
حضور اسب در فرهنگ عشایر بختیاری به عنوان عنصری مفید و یاریگر به هنگام سور و سوگ نمود عینی بسیاری دارد و به واسطه همین حضور و اهمیت است که اسب هم در موسیقی سازی و هم در موسیقی آوازی بختیاری جلوه ای زیباشناختی و مستمر دارد.
در انواع آوازها و ترانه های بختیاری به کرات از اسب یاد شده است آنگونه که در نغمه های عروسی یا «دوالالی» dovalali آمده است:
اسب بور آفلونی بیست و چار میخ ایخوره
سوار و ابید آقا دوماد چی شاهین درایخوره
Asbe bore afeloni bist-o-car mix eixore
Sovar vabid aqa domad ci sahen der eixore.
(اسب زرد رنگ آقا فلانی برای نعل کردن بیست و چهار میخ می خورد، آقا داماد بر آن سوار شده و همچون شاهین می چرخد).
اسب در سوگچامه های بختیاری نمود بیشتری دارد. بسیاری از ادبیات سوگواری به اسب متوفی اشاره ای مستقیم گونه دارد. برای مثال:
ای ددوم سی خاطرم بگو زدنگم
یکی زاسبم بگو یکی زتفنگم
Ay dado si xaterom bego ze dagom
Ayki ze asbom bego ayki ze tofangom
(ای خواهرم، به خاطر من، یکی از ویژگی های اسبم را بگو یکی از ویژگی های تفنگم)
در بخش آیین های سوگواری ایل بختیاری نیز اسب حضوری چشمگیر دارد. در آیین «کتل» kotal اسب شخص متوفی را سیاه پوش کرده و تفنگ و فشنگ و حمایل او را به اسب آذین می بندند. در این هنگام یکی از مردان ایل افسار اسب را در درست گرفته و با نوای «ساز چپی»* آرام حرکت می کند و سوگواران نیز با خواندن مرثیه یا در اصطلاح لری «گاگریو» gageriv او را همراهی می کنند. در بختیاری گاه به هنگام سوگ، یال اسب متوفی را به نشانه عزا می برند(۷).
در بخش موسیقی سازی بختیاری، مقام «سواربازی» از جمله مقامات حماسی است که توسط «توشمال»(۸)ها نواخته می شود و اسب ها با نوای ساز و دهل بر سرعت گام های خود می افزایند و واکنش های ریتمیک زیبا و متناسبی را از خود نشان می دهند.
در بختیاری گاه «سواربازی» جنبه تفریح و سرگرمی نیز به خود می گیرد و مردان ایل، در مراسم شادیانه ها به ویژه عروسی ها، به این امر می پردازند. در گذشته های نه چندان دور در بختیاری، سوارکاری همراه با نیزه بازی صورت می پذیرفت و سوارکار به همراه اسب های تنومند خویش در حالی که هر یک نیزه ای در دست داشتند به نیزه بازی می پرداختند.
مردان ایل تعدادی تخته خیس شده را به یک اندازه در صفوف حرکت سوارکاران قرار می دهند به طوری که هر سوار بتواند با نیزه به آن تخته ها ضربه بزند و چنانچه بیشترین نیزه را به همراه خود ببرد، به عنوان بهترین سوارکار ایل معرفی خواهد شد.
قبل از اجرای مراسم سواربازی با نیزه، ابتدا هرکدام از سواران به حرکات نمایشی انفرادی پرداخته و از این طریق هنر سوارکاری خویش را به نمایش می گذارند، سپس «توشمال»ها با ساز و دهل مقام «سواربازی» را می نوازند و اسب ها نیز با شنیدن صدای شادی بخش ساز و دهل، همراه با رقص پاهایی ریتمیک که بسیار دیدنی و جذاب است، به وجد و تهییج می آیند.
▪گیلان:
در غرب گیلان در منطقه تالش مراسم اسبدوانی همراه با دف یا «دپ»نوازی برگزار می گردد. در این مراسم اسب ها با ریتم دف به شدت تهییج شده و حرکات بسیار دیدنی و جالب توجهی از خود نشان می دهند.
▪سواحل خلیج فارس و دریای عمان:
در جزیره قشم نمایش های موسیقایی ، که همگی ریشه کهن ایرانی دارند، به اجرا درمی آید. در این گونه نمایش ها بازیگران با استفاده از لباس هایی با ماسک حیوانات به ویژه اسب با همراهی سازهای رایج در حوزه جنوب ایران و با به کارگیری متناسب از ریتم موسیقی حرکاتی را به صورت گروهی ارائه می دهند و از این طریق مفاهیمی را به تماشاگران القا می کنند.
در یکی از این نمایش های موسیقایی که با همراهی سازهای نی جفتی، دهل، کسر و پیپه اجرا می شود، یک نفر ماسکی شبیه سر اسب می پوشد و چند نفر دیگر به همراه او خم شده و شمایل یک اسب را می سازند و از خود حرکاتی طنزآمیز به نمایش می گذارند.
نمایش دیگری که در جزیره قشم به اجرا درمی آ ید، نمایش «پیرمچکی»(۹) است که معمولاً با همراهی اسب اجرا می شود. در این نمایش یک نفر نقش «پیر» را ایفا می کند.
در نمایش «پیرمچکی» که با وجود حروف پ و چ در نامش ریشه ای ایرانی دارد، نیز از سازهای منطقه استفاده می شود.
روزنامه ایران
اسب که آن را نمادی از نجابت و زیبایی ذکر نموده اند یکی از پرنقش ترین و اصیل ترین حیوانات اهلی در دنیای اساطیر ایران باستان به شمار می آید.
ایرانیان باستان همان گونه که برای خود و خانواده خویش از اهورا مزدا طلب نیکی می کردند، برای اسب خود نیز نیرومندی می خواستند. در اوستا از اسب به عنوان یکی از برگزید ه ترین حیوانات نام برده شده و حتی برای معالجه و نیک نگاهداری از آن نیز دستوراتی آمده است(۲) و این نشانه ای از پاکی، اصالت و اهمیتی است که در فرهنگ ایرانی برای این حیوان قائل بودند. اهمیت اسب در دنیای اساطیر ایران تا به آن اندازه است که هر ایزد دارای گردونه های زرین و اسب های تیزتک بود. همچنین در «یشت »ها نیز است به قربانی کردن اسب این گونه اشاره شده است:
«از برای ناهید، هوشنگ پیشدادی، در بالای کوه هرا (البرز) صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند فدا کرد و از او خواست که در همه کشورها بزرگترین پادشاه گردید.»(۳)
حضور اسب در فرهنگ و تاریخ کهن ایران در جلوه های گوناگونی متجلی است. آن گونه که بیشتر کتیبه ها، سنگ نبشته ها، الواح سیمین و زرین دوره هخامنشی گواه اهمیت و توجه خاص به این حیوان زیبای اساطیری است و در کتیبه های گلی دوره داریوش نیز نام اسبهای عالی کشور ایران عنوان شده است.
اسب همچنین در فرهنگ اسلامی نیز مقام و جایگاه ویژه ای دارد.
این توجه و اهمیت به اسب، به دامنه موسیقایی اقوام مختلف ایرانی نیز نفوذ کرده است و از آنجایی که اسب و سوارکاری در زندگی و فرهنگ مردمان نواحی مختلف ایران اهمیت و کارکرد ویژه داشته و این حیوان همواره در جنگ ها و سور و سوگ ها بهترین همراه و همدم مردمان بوده است، بخشی از مقام های مهم در موسیقی برخی از اقوام ایرانی به جلوه های حضور و نقش زیباشناسانه اسب اختصاص یافته است.
آنچه در این پژوهش مختصر می آید نگاهی است گذرا به حضور زیبا و پراهمیت اسب در آواها و ترانه های اقوام مختلف ایران:
اسب در پهنه ادبیات و فرهنگ قوم ترکمن از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار است و در زندگی مردمان این سرزمین نقش مهمی را ایفا می کند.
مردمان ترکمن به اسب عشق و علاقه وافری دارند. آنان برای این حیوان زیبا و کارآمد پوشش های مخصوصی همراه با زیورآلات که گاه نیز به آب طلا مزین شده است، تهیه می کنند که این خود نشانگر از عشق و اهمیت و توجه خاص مردمان سرزمین ترکمن به اسب است. اسب برای مرد ترکمن به منزله همسفر و همدم به شمار می رود، آنان می گویند:
آت آدمینگ قاناتی دیر
(اسب بال و پر انسان است)
در فرهنگ موسیقایی قوم ترکمن نیز توجه و اهمیت به اسب به زیبایی تمام نمود یافته و جلوه گر است. آن گونه که یکی از مقام های موسیقی پررمز و راز این سرزمین، مقام «آت چاپان» است که درباره اسب و چابک سوار سخن می گوید. در این مقام موسیقایی صدای سم اسب بر اثر برخورد با پنجه نوازنده بر روی کاسه دو تار به وضوح شنیده می شود و ناله های حزن انگیز کمانچه یا «قیچان» و حرکات آرشه صدای وزش باد را در دشت های پهناور ترکمن برای شنونده تداعی می کند. (نکته جالب توجه اینکه در گذشته، آرشه کمانچه ترکمنی را از موی یال و یا دم اسب می ساختند و این نیز یکی از طرق بهره مندی از این حیوان کارآمد است).
مرد ترکمن از تداوم صدای موزون و متنوع سم اسبان بهره برده و از این طریق بخش موسیقی سازی این سرزمین به این امر اختصاص یافته است که عبارتند از:
▪ مقام جنگه را Jangara یا سوار بازی یا سوار هو:
این مقام یکی از کهن ترین مقام های حماسی در موسیقی لری است که همراه با نوای سرنا و دهل اجرا می شود.
در گذشته این مقام موسیقایی در هنگام جنگ برای ایجاد روحیه و ترغیب و تشویق جنگاوران نواخته می شد و سپاهیان جنگاور با نوای مقام «جنگه را» در هم آمیخته و نبرد اوج می گرفت.
اناران مشکنتیوکی ایما انار حریم
سوزکیاونه زین کنیتو ایمانیش عروس بریم
Anaran maskanito ky eima anar harim
Soz kiyarane zin konito eimnis aros barim
(انارها را مشکنید ما کی انارخور هستیم؟ اسب سبزه کبود رنگ را زین کنید ما می خواهیم عروس را با خود ببریم)
در لرستان، در مراسم عروسی هنگامی که عروس را به خانه داماد می آورند، مقام «جنگه را» نواخته می شود و در این بین سواران با انجام حرکاتی خاص که در گویش محلی به «قیقاج بازی» معروف است، شادی و هیجان خاصی را به مراسم می بخشند.*
حرکات سوار و اسب آن در برابر واکنش به نوای تهییج کننده سرنا برای هر تماشاگری جذاب و دیدنی است. این مقام بیشتر حالتهای چهارگاه را تداعی می کند.
در این هنگام مادر عروس مقداری تنقلات محلی را که شامل کشمش، گندم بو داده و گردو است به جای شیرینی به سواران، «قیقاج باز» می دهد. در ادامه این مراسم عده ای از اسب سواران در فضای باز جمع شده و به دنبال مرغ، خروس، گوسفند و بز یا در مقابل سنگ و نشانه ای به تیراندازی می پرداختند. در گذشته های پیش تر، «مقام جنگه را» پس از مقام «شاره را»(۶) نواخته می شد.
آن گونه که ذکر شد مقام «جنگه را» به مقام «سوار هو» نیز معروف است. علت این نامگذاری آن است که این مقام هنگام بازگشت و فراخواندن سواران از میان صحنه نبرد و جمع آوری سپاه به دستور بزرگان قوم پس از پایان یافتن جنگ و نبرد میان سپاهیان نواخته می شد. در اصطلاح محلی به آن «هو کردن سواران» نیز می گویند.
▪مقام پاکتلی: pakotali
اسب کش یال بوریت نواسووارش
تک سوار لرسودنی دیارش
Asbekas yal borit nua sowares
Tak soware loveso de ny dyares
(یال اسبش را ببرید، مبادا کسی برآن سوار شود. چرا که تک سوار لرستان دیگر پیدایش نیست).
در لرستان هنگام مرگ بزرگان اسب متوفی را سیاه پوش کرده گردنش را با پارچه سبزرنگی که به آن «یال پوش» می گویند، می پوشانند و هنگام حرکت «کتل» (اسب سیاهپوش متوفی) از منزلگاه به سوی غسالخانه مقام «پاکتلی» نواخته می شود.
درباره وجه تسمیه این مقام نیز می توان اذعان داشت که از آنجایی که این مقام موسیقایی در پای «کتل» نواخته می شود به این نامیده شده است.
▪خراسان:
در خراسان اسب مورد توجه خاص مردمان این سرزمین پهناور است . در منطقه شمال این استان و تا حدودی سبزوار نمایشی موسیقایی به نام «نمایش اسب چوبی» اجرا می شود. این نمایش ریشه های قوی حماسی و اسطوره ای در خود نهفته دارد و موسیقی جزو لاینفک آن به شمار می رود.
در نمایش موسیقایی اسب چوبی، رقصنده یا چوب باز در حالی که شمشیری به دست دارد در داخل اسب چوبی قرار می گیرد و با نوای سرنا و دهل نوازندگان محلی به حرکات نمایشی خاصی می پردازد.
در این نمایش موسیقایی، اسب چوبی با پارچه های رنگارنگ تزئین و پوشیده شده است و رقصندگان یا چوب بازان، گرداگرد اسب چوبی با او به چوب بازی می پردازند.
نمایش اسب چوبی معمولاً در مراسم عروسی، اجرا می شود و نحوه اجرای آن بدین صورت است که عروس سوار بر اسب در یک سو و داماد نیز سوار بر اسبی دیگر در مقابل هم قرار می گیرند و سیبی را به سوی یکدیگر پرتاب می کنند. سیب به هر سو که برود، اسب چوبی و رقصندگان نیز به آن سمت حرکت می کنند.
در این نمایش معمولاً اسب سفید نماینده خانواده عروس و اسب قرمز نماینده خانواده داماد است. در نمایش نمادین و طنزگونه نزاعی میان دو خانواده عروس و داماد درمی گیرد که در نهایت سواران در داخل اسب با یکدیگر به نبرد می پردازند.
▪کردستان:
مراسم اسبدوانی در سرتاسر روستاها و دشت های استان کردستان با آیین و مراسم خاص در اعیاد و آیین های ملی مردم انجام می شود. این مراسم با نوای سواران که از ریتم تندی برخوردار است همراهی می شود. در مراسم عروسی، هنگامی که عروس را با اسب به خانه داماد می برند، نوای سواران با ریتمی آرام و ملایم اجرا می شود.
در کردستان همچنین مقام سوار ـ سوار نیز اجرا می شود که نحوه اجرای آن بدین صورت می باشد:
با آغاز فصل پاییز در مناطق عشایری «گوران» و «قلخانی» و در کوهپایه های«دالاهو» مردمان پرتلاش این مناطق جشن خرمن و برداشت محصول برپا می کنند.
این جشن در واقع بزرگترین جشن تقویم زندگی عشایری مردمان کردستان است که برای خیر و برکت محصول برگزار می شود.
جشن خرمن، در جوار قدمگاهی روبه دشت برگزار می شود. در روزهای برگزاری این جشن که در ماه مهر است بر فراز صخره ای پرچم هایی به رنگ سبز، سفید و سیاه افراشته می شود که تماشاگران را راهنمایی می کند.
در این هنگام نوای ساز و دهل در تمام دشت می پیچد زنان دیگ های غذای نذری را روی اجاق می گذارند و جوانان به داوری و پیران و ریش سفیدان به خط می ایستند و به اسبدوانی می پردازند. به همراه تاخت اسبان، نوازندگان محلی مقام سوار – سوار را می نوازند.
▪بختیاری:
حضور اسب در فرهنگ عشایر بختیاری به عنوان عنصری مفید و یاریگر به هنگام سور و سوگ نمود عینی بسیاری دارد و به واسطه همین حضور و اهمیت است که اسب هم در موسیقی سازی و هم در موسیقی آوازی بختیاری جلوه ای زیباشناختی و مستمر دارد.
در انواع آوازها و ترانه های بختیاری به کرات از اسب یاد شده است آنگونه که در نغمه های عروسی یا «دوالالی» dovalali آمده است:
اسب بور آفلونی بیست و چار میخ ایخوره
سوار و ابید آقا دوماد چی شاهین درایخوره
Asbe bore afeloni bist-o-car mix eixore
Sovar vabid aqa domad ci sahen der eixore.
(اسب زرد رنگ آقا فلانی برای نعل کردن بیست و چهار میخ می خورد، آقا داماد بر آن سوار شده و همچون شاهین می چرخد).
اسب در سوگچامه های بختیاری نمود بیشتری دارد. بسیاری از ادبیات سوگواری به اسب متوفی اشاره ای مستقیم گونه دارد. برای مثال:
ای ددوم سی خاطرم بگو زدنگم
یکی زاسبم بگو یکی زتفنگم
Ay dado si xaterom bego ze dagom
Ayki ze asbom bego ayki ze tofangom
(ای خواهرم، به خاطر من، یکی از ویژگی های اسبم را بگو یکی از ویژگی های تفنگم)
در بخش آیین های سوگواری ایل بختیاری نیز اسب حضوری چشمگیر دارد. در آیین «کتل» kotal اسب شخص متوفی را سیاه پوش کرده و تفنگ و فشنگ و حمایل او را به اسب آذین می بندند. در این هنگام یکی از مردان ایل افسار اسب را در درست گرفته و با نوای «ساز چپی»* آرام حرکت می کند و سوگواران نیز با خواندن مرثیه یا در اصطلاح لری «گاگریو» gageriv او را همراهی می کنند. در بختیاری گاه به هنگام سوگ، یال اسب متوفی را به نشانه عزا می برند(۷).
در بخش موسیقی سازی بختیاری، مقام «سواربازی» از جمله مقامات حماسی است که توسط «توشمال»(۸)ها نواخته می شود و اسب ها با نوای ساز و دهل بر سرعت گام های خود می افزایند و واکنش های ریتمیک زیبا و متناسبی را از خود نشان می دهند.
در بختیاری گاه «سواربازی» جنبه تفریح و سرگرمی نیز به خود می گیرد و مردان ایل، در مراسم شادیانه ها به ویژه عروسی ها، به این امر می پردازند. در گذشته های نه چندان دور در بختیاری، سوارکاری همراه با نیزه بازی صورت می پذیرفت و سوارکار به همراه اسب های تنومند خویش در حالی که هر یک نیزه ای در دست داشتند به نیزه بازی می پرداختند.
مردان ایل تعدادی تخته خیس شده را به یک اندازه در صفوف حرکت سوارکاران قرار می دهند به طوری که هر سوار بتواند با نیزه به آن تخته ها ضربه بزند و چنانچه بیشترین نیزه را به همراه خود ببرد، به عنوان بهترین سوارکار ایل معرفی خواهد شد.
قبل از اجرای مراسم سواربازی با نیزه، ابتدا هرکدام از سواران به حرکات نمایشی انفرادی پرداخته و از این طریق هنر سوارکاری خویش را به نمایش می گذارند، سپس «توشمال»ها با ساز و دهل مقام «سواربازی» را می نوازند و اسب ها نیز با شنیدن صدای شادی بخش ساز و دهل، همراه با رقص پاهایی ریتمیک که بسیار دیدنی و جذاب است، به وجد و تهییج می آیند.
▪گیلان:
در غرب گیلان در منطقه تالش مراسم اسبدوانی همراه با دف یا «دپ»نوازی برگزار می گردد. در این مراسم اسب ها با ریتم دف به شدت تهییج شده و حرکات بسیار دیدنی و جالب توجهی از خود نشان می دهند.
▪سواحل خلیج فارس و دریای عمان:
در جزیره قشم نمایش های موسیقایی ، که همگی ریشه کهن ایرانی دارند، به اجرا درمی آید. در این گونه نمایش ها بازیگران با استفاده از لباس هایی با ماسک حیوانات به ویژه اسب با همراهی سازهای رایج در حوزه جنوب ایران و با به کارگیری متناسب از ریتم موسیقی حرکاتی را به صورت گروهی ارائه می دهند و از این طریق مفاهیمی را به تماشاگران القا می کنند.
در یکی از این نمایش های موسیقایی که با همراهی سازهای نی جفتی، دهل، کسر و پیپه اجرا می شود، یک نفر ماسکی شبیه سر اسب می پوشد و چند نفر دیگر به همراه او خم شده و شمایل یک اسب را می سازند و از خود حرکاتی طنزآمیز به نمایش می گذارند.
نمایش دیگری که در جزیره قشم به اجرا درمی آ ید، نمایش «پیرمچکی»(۹) است که معمولاً با همراهی اسب اجرا می شود. در این نمایش یک نفر نقش «پیر» را ایفا می کند.
در نمایش «پیرمچکی» که با وجود حروف پ و چ در نامش ریشه ای ایرانی دارد، نیز از سازهای منطقه استفاده می شود.
روزنامه ایران