بهراد
New member
تاریخچه اسب
« آثاری از اسب های ترکمن تا چهار صد سال قبل از میلاد مسیح در گورستان های اقوام سکائی در پازیریک در کوه های آلتائی بدست آمده که نشان می دهد در ۴۰۰سال قبل از میلاد مسیح نیز اسب های ترکمن را مانند زمان کنونی با نمد می پیچیدند.
اسب های لاغر اندام و بلند بالای ترکمن در این گورستان ها همراه با اربابان وخادمین خود دفن شده و اسب های ضعیف را نیز کشته وبا این اسب های اصیل به خاک می سپردند و بر آن عـقـیده بودند که خادمین نیز سوار بر این اسب ها پست تر شده، همراه سروران خود به اتفاق اسب های اصیل به آسمان ها خواهند رفت.
امپراطوران سلسله ی « هان» در چین عاشق این اسب های لاغر اندام و کشیده ی ترکمن بوده و آن ها را اسب های آسمانی می نامیدند. به همین دلیل لشکریان خود را برای گرفتن این اسب ها نزد خوانین تراکمه می فرستادند که با یا به عـنوان امانت گرفته یا خریده واگر میسر نبود به سرقت می بردند. بدین منوال تا بالاخره قراردادی بین طرفین بسته شد که هر ساله تعداد سی راس از این اسب ها به امپراطور چین داده شود. در سپاه داریوش هخامنشی سی هزار اسب ترکمن موجود بوده است.»
اسب ترکمن در دو مقطع از تاریخ شد یدا از دست حکام ضربه خورده است یکی در دوره ی نادر شاه افشار که اسب های ترکمنی با سیلمی های عرب ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران به وجود می آید. در این مورد در کتاب تبار نامه اسب ترکمن آمده است: « یکی دیگر از تیره های اسب ترکمن، چناران است که این اسب وسیله ی نادر شاه برای لشکر کشی و سواره نظام ایران به منظور تصرف هندوستان به وجود آورده شده است. برای رسیدن به هندوستان راه های طولانی وطاقت فرسا در پیش لشکریان ایران بوده و برای طی این مسیر احتیاج به یک مرکبی بود که قادر باشد این مشکل را حل کند به این منظور طبق دستور نادر شاه سیلمی های عرب با مادیان های ترکمن ترکیب ونژاد جدیدی به نام چناران به وجود آمد».
باز طبق نوشته ی تبار نامه ی اسب « مدارک قابل ملاحظه ای دردست است که نشان می دهد یکی از اجداد اولیه در تولید اسب انگلیسی( تروبرد )، اسب بلند، کشیده وسریع ترکمن می باشد که در تمام مدت ۲۰۰۰سال تاریخ خود این اسب از لحاظ چابکی، استقامت و پرش مورد تحسین عموم بوده است».
نویسنده ی اثر تبار نامه ی اسب در مورد سابقه ی نژاد یموت می نویسد:
« متجاوز از چندین قرن است که اسب های منطقه ی فارس، خوزستان برای سیلمی به دشت گرگان برده شده وبا مادیان های ترکمن مخلوط گردیده اند که نتیجه ی آن تیره ی یموت است که با دیگر تیره های ترکمن از قبیل آخال تکه در بعضی مشخصات اختلاف دارد. تیره ی یموت از لحاظ هیکل کوچکتر ولیکن با استخوان بندی قویتر وسم های محکم تر و به طور کلی اندامش سبک تر ولی استقامت این تیره بسیار عالی بوده ویال ودم آن نیز پر پشت تر می باشد.
یموت اسب سریعی نیست ولیکن پر نفس است؛ در سال های اخیر به علت ورود اسب های خالص پاکستانی که مناسب برای مسابقات سرعت در دور های کوتاه هستند، میدان رقابت برای اسب های ترکمن که دارای قدرت ونفس هستند تنگ شده و در نتیجه تعدادی از اسبداران ترکمن بدون هیچگونه مطالعه ی علمی و هدف صحیح شروع به خریدن آن برای نسل کشی با مادیان های ترکمنی نمودند و اسب های دو خونی به وجود آمد. این نوع کشش ها اصالت چندین صد ساله اسب ترکمن را نیز از بین برده است ».
● خصوصیات اسب ترکمن: یموت- آخال تکه
اسب های آخال تکه و یموت شرایط ومشخصات کلی زیر را دارا می باشند:
۱) قد: اسب ۱۴۸تا۱۵۵ سانتیمتر، مادیان ۱۴۷ تا ۱۵۳ سانتی متر.
۲) سر: صورت کشیده وبلند، استخوانی، ظریف، نیم رخ محدب یا صاف.
۳) گوش: گوش ها دراز تر از اسب عرب و کاکل آنها کم مو ونرم ، فک بال وپایین کشیده.
۴) گردن: بلند، کشیده، نازک و اتصال آن به بدن قوی.
۵) شانه: بلند و عضلانی.
۶) کمر: بلند وکشیده
۷) کپل: کم شیب با عرض خوب و خروج دم بالاتر شروع می شود و اغلب دم ها کم مو و بلند و هیچ وقت دم نمی گیرند، زیر دم یعنی سرین جادارتر است.
۸) سینه: عمیق قوی و متناسب، دور سینه اسب به طور متوسط ۱۶۷ سانتیمترو مادیان به طور متوسط ۱۶۵ سانتیمتر است.
۹) قلم دست وپا: بلند وکشیده، قوی و استخوانی ولیکن ظریف، مفاصل قوی و متناسب، ساق متناسب و خوش ترکیب، بخلق نسبتا کوتاه و کم مو، سم پهن تر وکوتاه تر از اسب عرب.
۱۰) فاصله ی بین زانو و بخلق به طور متوسط برای اسب ۱۹ سانتیمتر و برای مادیان ۱۸ سانتیمتر.
۱۱) کتف: عریض، بلند افتاده.
۱۲) اندام: بلند وکشیده و باریک با شکم جمع.
۱۳) پوست: نرم وموج دار و براق، یال و دم کم مو و روی ساق پاهاعاری از پشم وموی بلند.
۱۴) بلند ترین نقطه ی شانه تا بلند ترین نقطه ی کپل اسب۲/۱۵۴سانتی متر، مادیان۱۵۴ سانتی متر.
۱۵) رنگ های اصلی: کهر، نیله، کرنک، سمند و قره کهر.
۱۶) خصوصیات اخلاقی: خونسرد، نجیب و مطیع.
۱۷) امکانات اسب: کورس، پرش، سواری.
۱۸) تغذیه: کاه، علف بهاره، جو، یونجه.
۱۹) مناسب ترین آب وهوا و منطقه مورد نظر:
هوای معتدل و مرطوب و اراضی نرم غیر شنی و سنگلاخ مانند منطقه « تمر قره قوزی »- آی تمر- یلی بدراق واقع در بخش کلاله.
۲۰) طول بدن اسب ترکمن کشیده وباریک. این کشیدگی در نوع آخال تکه بیشتر از اسب یموت است.
۲۱) سم اسب های ترکمن مخصوص خاک نرم و بهتر و سالم است.
● تیره های اسب ترکمن
اسب ترکمن دارای دو تیره ی مشخص ویک تیره ی مخلوط ولی معروف می باشد به شرح زیر:
۱) یموت
۲) آخال تکه
۳) چناران
گذشته از سه تیره ی فوق انواعی از نژاد اسب با تغییرات جزئی به نام « جرگلان » و جیب ایشان وغیره ... وجود داردکه فقط به مناسبت پرورش در منطقه نام گرفته اند و تغییری در جهت شکل در آن ها به وجود نیامده است.
● پوشش اسب
اسب ترکمن پوششی مخصوص و مفصل دارد که همراه با زیو های آ ن به اسب زیبایی می بخشد. جل های بسیار قشنگی از گلیم و قالیچه می بافند و آن را روی نمد بسیار بلند که مخصوص پوشش اسب است می اندازند.این پوشش ها عبارت اند از:
۱) درونی ترین پوشش اسب را « اچرگی » می نامند.
۲) بعد از « اچرگی» ، نمد دیگری به نام« گزرمن» قرار می دهند.
۳) جًــل و « اورتمن» پوشش های بعدی را تشکیل می دهند.
تمامی این پوشش هارا با بندی به نام « قارن باق» ( شکم بند) به تنگ گاه سینه ی اسب وصل می کنند. در زمستان اسب را با نمد سفید و بزرگی می پوشانند که به آن « بورامه کچه » می گویند.
ترکمن ها به اسب نعل نمی کوبند چون خاک صحرا نرم است و احتیاجی به نعل ندارد.زین را به ترکمنی « ایه ر» می نامند که رکاب « اوزنگ» به آن متصل است مهار اسب را « اویه ن» می نامند.
● زیور اسب
اسب ترکمن دارای زیورآلات نقره ای باآب طلا داشت که به اسب زیبایی خاصی می داد که عبارتند از:
۱) آلاغا یش: نوار چرمی که روی آن را با نقره وطلا آرایش داده زیور بسیار جالبی که نفیس و گرانقیمتی است وآن را به گردن اسب می بندند.
۲) گووس بند: زیوری از طلا و نقره بعد از آلاغا یش می بندند.
۳) یل فه ووچ: که بر پیشانی اسب می بندند و دارای زیــوری است از نقـــره وطلا، که جهت دفع مزاحمت حشرات مزاحم استفاده می شود.
طناب مخصوصی به نام « یان طناب» که طنابی است که از کنار لگام عبور می دهند.
مربی اسب را به ترکمنی « سیس» و تازنده ی اسب را که نوجوانی ۸ الی ۱۲ ساله است « آت اوعلان» می نامند.
اسب تازه به دنیا آمده « کره» را وقتی دوساله شد« ایکی یاشار» و در سه سالگی « اوچ یاشار» می نامند.
مادیان های ترکمن را در ۶ ماهگی از شیر گرفته، آن ها را با نمد زین کرده و با دهنه آشنا می کنند. شرکت در مسابقات اسبدوانی برای اسب های ترکمن از یک سالگی شروع می شود و روزانه اسب را برای آماده شدن به راهپیمایی طویل فرستاده و در بعضی اوقات اسب را چهارنعل می تازند.
● مسابقات اسبدوانی
در گذشته به مناسبت های جشن عروسی یا تولد فرزند و یا به مناسبت های دیگر مسابقات بر گزار می شد که شکل خاصی داشت که به صورت دویده به دور میدان به تعداد سیزده بار بودکه این میدان را « آیلم» می گفتند. داوری سیزده قطعه چوب به دست گرفته با هر بار گذشتن از مقابل داوران یکی از چوب هارا به زمین می گذاشت و الی آخر که برنده معین می شد.
بعد ها از نفـوذ فـرهـنگ غـربی، شکل مسابقات سنتی عوض شده و به صورت مانژ ودپار در آمده است. پرداخت جایزه نقدی، روح تجارت ومادی گری، جای تبلیغ و ترویج مردانگی و شجاعت را گرفته است.
« آثاری از اسب های ترکمن تا چهار صد سال قبل از میلاد مسیح در گورستان های اقوام سکائی در پازیریک در کوه های آلتائی بدست آمده که نشان می دهد در ۴۰۰سال قبل از میلاد مسیح نیز اسب های ترکمن را مانند زمان کنونی با نمد می پیچیدند.
اسب های لاغر اندام و بلند بالای ترکمن در این گورستان ها همراه با اربابان وخادمین خود دفن شده و اسب های ضعیف را نیز کشته وبا این اسب های اصیل به خاک می سپردند و بر آن عـقـیده بودند که خادمین نیز سوار بر این اسب ها پست تر شده، همراه سروران خود به اتفاق اسب های اصیل به آسمان ها خواهند رفت.
امپراطوران سلسله ی « هان» در چین عاشق این اسب های لاغر اندام و کشیده ی ترکمن بوده و آن ها را اسب های آسمانی می نامیدند. به همین دلیل لشکریان خود را برای گرفتن این اسب ها نزد خوانین تراکمه می فرستادند که با یا به عـنوان امانت گرفته یا خریده واگر میسر نبود به سرقت می بردند. بدین منوال تا بالاخره قراردادی بین طرفین بسته شد که هر ساله تعداد سی راس از این اسب ها به امپراطور چین داده شود. در سپاه داریوش هخامنشی سی هزار اسب ترکمن موجود بوده است.»
اسب ترکمن در دو مقطع از تاریخ شد یدا از دست حکام ضربه خورده است یکی در دوره ی نادر شاه افشار که اسب های ترکمنی با سیلمی های عرب ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران به وجود می آید. در این مورد در کتاب تبار نامه اسب ترکمن آمده است: « یکی دیگر از تیره های اسب ترکمن، چناران است که این اسب وسیله ی نادر شاه برای لشکر کشی و سواره نظام ایران به منظور تصرف هندوستان به وجود آورده شده است. برای رسیدن به هندوستان راه های طولانی وطاقت فرسا در پیش لشکریان ایران بوده و برای طی این مسیر احتیاج به یک مرکبی بود که قادر باشد این مشکل را حل کند به این منظور طبق دستور نادر شاه سیلمی های عرب با مادیان های ترکمن ترکیب ونژاد جدیدی به نام چناران به وجود آمد».
باز طبق نوشته ی تبار نامه ی اسب « مدارک قابل ملاحظه ای دردست است که نشان می دهد یکی از اجداد اولیه در تولید اسب انگلیسی( تروبرد )، اسب بلند، کشیده وسریع ترکمن می باشد که در تمام مدت ۲۰۰۰سال تاریخ خود این اسب از لحاظ چابکی، استقامت و پرش مورد تحسین عموم بوده است».
نویسنده ی اثر تبار نامه ی اسب در مورد سابقه ی نژاد یموت می نویسد:
« متجاوز از چندین قرن است که اسب های منطقه ی فارس، خوزستان برای سیلمی به دشت گرگان برده شده وبا مادیان های ترکمن مخلوط گردیده اند که نتیجه ی آن تیره ی یموت است که با دیگر تیره های ترکمن از قبیل آخال تکه در بعضی مشخصات اختلاف دارد. تیره ی یموت از لحاظ هیکل کوچکتر ولیکن با استخوان بندی قویتر وسم های محکم تر و به طور کلی اندامش سبک تر ولی استقامت این تیره بسیار عالی بوده ویال ودم آن نیز پر پشت تر می باشد.
یموت اسب سریعی نیست ولیکن پر نفس است؛ در سال های اخیر به علت ورود اسب های خالص پاکستانی که مناسب برای مسابقات سرعت در دور های کوتاه هستند، میدان رقابت برای اسب های ترکمن که دارای قدرت ونفس هستند تنگ شده و در نتیجه تعدادی از اسبداران ترکمن بدون هیچگونه مطالعه ی علمی و هدف صحیح شروع به خریدن آن برای نسل کشی با مادیان های ترکمنی نمودند و اسب های دو خونی به وجود آمد. این نوع کشش ها اصالت چندین صد ساله اسب ترکمن را نیز از بین برده است ».
● خصوصیات اسب ترکمن: یموت- آخال تکه
اسب های آخال تکه و یموت شرایط ومشخصات کلی زیر را دارا می باشند:
۱) قد: اسب ۱۴۸تا۱۵۵ سانتیمتر، مادیان ۱۴۷ تا ۱۵۳ سانتی متر.
۲) سر: صورت کشیده وبلند، استخوانی، ظریف، نیم رخ محدب یا صاف.
۳) گوش: گوش ها دراز تر از اسب عرب و کاکل آنها کم مو ونرم ، فک بال وپایین کشیده.
۴) گردن: بلند، کشیده، نازک و اتصال آن به بدن قوی.
۵) شانه: بلند و عضلانی.
۶) کمر: بلند وکشیده
۷) کپل: کم شیب با عرض خوب و خروج دم بالاتر شروع می شود و اغلب دم ها کم مو و بلند و هیچ وقت دم نمی گیرند، زیر دم یعنی سرین جادارتر است.
۸) سینه: عمیق قوی و متناسب، دور سینه اسب به طور متوسط ۱۶۷ سانتیمترو مادیان به طور متوسط ۱۶۵ سانتیمتر است.
۹) قلم دست وپا: بلند وکشیده، قوی و استخوانی ولیکن ظریف، مفاصل قوی و متناسب، ساق متناسب و خوش ترکیب، بخلق نسبتا کوتاه و کم مو، سم پهن تر وکوتاه تر از اسب عرب.
۱۰) فاصله ی بین زانو و بخلق به طور متوسط برای اسب ۱۹ سانتیمتر و برای مادیان ۱۸ سانتیمتر.
۱۱) کتف: عریض، بلند افتاده.
۱۲) اندام: بلند وکشیده و باریک با شکم جمع.
۱۳) پوست: نرم وموج دار و براق، یال و دم کم مو و روی ساق پاهاعاری از پشم وموی بلند.
۱۴) بلند ترین نقطه ی شانه تا بلند ترین نقطه ی کپل اسب۲/۱۵۴سانتی متر، مادیان۱۵۴ سانتی متر.
۱۵) رنگ های اصلی: کهر، نیله، کرنک، سمند و قره کهر.
۱۶) خصوصیات اخلاقی: خونسرد، نجیب و مطیع.
۱۷) امکانات اسب: کورس، پرش، سواری.
۱۸) تغذیه: کاه، علف بهاره، جو، یونجه.
۱۹) مناسب ترین آب وهوا و منطقه مورد نظر:
هوای معتدل و مرطوب و اراضی نرم غیر شنی و سنگلاخ مانند منطقه « تمر قره قوزی »- آی تمر- یلی بدراق واقع در بخش کلاله.
۲۰) طول بدن اسب ترکمن کشیده وباریک. این کشیدگی در نوع آخال تکه بیشتر از اسب یموت است.
۲۱) سم اسب های ترکمن مخصوص خاک نرم و بهتر و سالم است.
● تیره های اسب ترکمن
اسب ترکمن دارای دو تیره ی مشخص ویک تیره ی مخلوط ولی معروف می باشد به شرح زیر:
۱) یموت
۲) آخال تکه
۳) چناران
گذشته از سه تیره ی فوق انواعی از نژاد اسب با تغییرات جزئی به نام « جرگلان » و جیب ایشان وغیره ... وجود داردکه فقط به مناسبت پرورش در منطقه نام گرفته اند و تغییری در جهت شکل در آن ها به وجود نیامده است.
● پوشش اسب
اسب ترکمن پوششی مخصوص و مفصل دارد که همراه با زیو های آ ن به اسب زیبایی می بخشد. جل های بسیار قشنگی از گلیم و قالیچه می بافند و آن را روی نمد بسیار بلند که مخصوص پوشش اسب است می اندازند.این پوشش ها عبارت اند از:
۱) درونی ترین پوشش اسب را « اچرگی » می نامند.
۲) بعد از « اچرگی» ، نمد دیگری به نام« گزرمن» قرار می دهند.
۳) جًــل و « اورتمن» پوشش های بعدی را تشکیل می دهند.
تمامی این پوشش هارا با بندی به نام « قارن باق» ( شکم بند) به تنگ گاه سینه ی اسب وصل می کنند. در زمستان اسب را با نمد سفید و بزرگی می پوشانند که به آن « بورامه کچه » می گویند.
ترکمن ها به اسب نعل نمی کوبند چون خاک صحرا نرم است و احتیاجی به نعل ندارد.زین را به ترکمنی « ایه ر» می نامند که رکاب « اوزنگ» به آن متصل است مهار اسب را « اویه ن» می نامند.
● زیور اسب
اسب ترکمن دارای زیورآلات نقره ای باآب طلا داشت که به اسب زیبایی خاصی می داد که عبارتند از:
۱) آلاغا یش: نوار چرمی که روی آن را با نقره وطلا آرایش داده زیور بسیار جالبی که نفیس و گرانقیمتی است وآن را به گردن اسب می بندند.
۲) گووس بند: زیوری از طلا و نقره بعد از آلاغا یش می بندند.
۳) یل فه ووچ: که بر پیشانی اسب می بندند و دارای زیــوری است از نقـــره وطلا، که جهت دفع مزاحمت حشرات مزاحم استفاده می شود.
طناب مخصوصی به نام « یان طناب» که طنابی است که از کنار لگام عبور می دهند.
مربی اسب را به ترکمنی « سیس» و تازنده ی اسب را که نوجوانی ۸ الی ۱۲ ساله است « آت اوعلان» می نامند.
اسب تازه به دنیا آمده « کره» را وقتی دوساله شد« ایکی یاشار» و در سه سالگی « اوچ یاشار» می نامند.
مادیان های ترکمن را در ۶ ماهگی از شیر گرفته، آن ها را با نمد زین کرده و با دهنه آشنا می کنند. شرکت در مسابقات اسبدوانی برای اسب های ترکمن از یک سالگی شروع می شود و روزانه اسب را برای آماده شدن به راهپیمایی طویل فرستاده و در بعضی اوقات اسب را چهارنعل می تازند.
● مسابقات اسبدوانی
در گذشته به مناسبت های جشن عروسی یا تولد فرزند و یا به مناسبت های دیگر مسابقات بر گزار می شد که شکل خاصی داشت که به صورت دویده به دور میدان به تعداد سیزده بار بودکه این میدان را « آیلم» می گفتند. داوری سیزده قطعه چوب به دست گرفته با هر بار گذشتن از مقابل داوران یکی از چوب هارا به زمین می گذاشت و الی آخر که برنده معین می شد.
بعد ها از نفـوذ فـرهـنگ غـربی، شکل مسابقات سنتی عوض شده و به صورت مانژ ودپار در آمده است. پرداخت جایزه نقدی، روح تجارت ومادی گری، جای تبلیغ و ترویج مردانگی و شجاعت را گرفته است.
