sohrab
Active member
در تاریخ بشر ، اسب از بین تمامی حیوانات و چارپایان ، جایگاهی ویژه و منحصربفرد داشته است. در این بین ، نمی توان تاریخ و فرهنگ ترکمن ها را بدون اسب مجسم نمود. این حیوان نجیب تا چندی پیش حتی عضوی از خانواده ی ترکمن محسوب می شده است و خانواده های ترکمن به مانند یکی از اعضای اصلی خانه ، برای اسبی که داشته اند ، بهترین زینت آلات و زیباترین پوشش ها را فراهم می کرده اند.
با توجه جایگاه اسب در بین ترکمن ها ، یکی از کارهای فرهنگی که ضرورت زیادی نیز دارد ، گردآوری و تدوین کتابی در باره ی اسباب و آلات اسب است. در این مطلب به برخی از این پوشش ها و زین آلات اشاره می شود. با این امید که دوستان علاقمند به فرهنگ ترکمن ، به تدوین و تکمیل این موضوع همت گمارند.
إیر (Eýer): یکی از مهمترین اسباب و آلات اسب ، همان زين است که برای نشستن اسب سوار به کار می رود. هم اکنون گونه های مختلفی از زین مورداستفاده قرار می گیرد که از جمله می توان به «چاپو إیر» (Çapuw eýer) و «قانگا إیر» (Gaňňa eýer) اشاره کرد.
قاش آت (Gaş at): برجستگی قسمت جلوی زین را می گویند. این اصطلاح همچنین به قسمت نیم هلال عقب زین نیز اطلاق می شود. این قسمت ها غالباً با اشياء نقره ای و میخ ها تزئین می شوند.
قوشقون (Guşgun): یکی از مهمترین قسمت های زین اسب است. نواری چرمی است که با نقوش نقره ای چشم بلبلی تزئین شده و به منظور جلوگیری از حرکت زین به سمت جلو ، آن را از قسمت پائین دم اسب می گذرانند.
دپیرگی (Depirgi): رکاب اسب را می گویند.
قولانگ (Golaň): زمانی که اسب برای مدتی طولانی می خواهد در جایی بماند ، به منظور جلوگیری از افتادن نمد روی اسب ، از این وسیله که تسمه است ، استفاده می کنند.
قانجیقا (Ganjyga): طنابی از جنس پشم است که به زین متصل می شود. وظیفه ی آن ، محکم نمودن نمدهای جمع شده ی اسب (که به آن بؤکدره Bökdere هم می گویند) و برای به همراه بردن آن نمدها بر روی اسب ، استفاده می شود و با استفاده از آن وسیله ، نمدهای جمع شده را به پشت زین اسب می بندند.
چکی (Çeki): تسمه ای چرمی است که با عبور از روی شکم اسب ، زین را محکم می نمایند. به سگک این تسمه که از جنس مس هست ، «چکی توکا» (Çeki toka) می گویند. این سگک معمولاً به شکل نیم دایره و دارای گیره است. غیر از «چکی توکا» ، سگک های دیگری هم وجود دارند که عبارتند از: آئیل توکا (Aýyl toka) و «اوزنگگی توکا» (Üzeňňi toka). این سگک ها با توجه به محل قرار گرفتن ، فرق دارند. آئیل توکا (Aýyl toka) حلقه ای آهنی به شکل نیم هلال است که به نوک افسار بسته می شود. افسار دارای سگک است و سگک (توکا) افسار را کوچک یا بزرگ می کند.
اوزنگگی (Üzeňňi): رکاب
درلیک (Derlik): نمدی بسیار نازک است که برای خشک نمودن عرق بدن اسب ، مورد استفاده قرار می گیرد و آن نخستین پوشش اسب است. این واژه یکی از واژه های پرکاربرد در افسانه ی «گؤزاوغلی» می باشد: «... مخمل درلیک ، قونّاری یونا ، طیلّا إیر ، آلا قائیش قیرآتی نینگ باشینا سالاردی.»
از دیگر پوشش های اسب ترکمن می توان به جول (Jul) ، کؤینکچه (köýnekçe) ، آت کچه ، باسیرغی ، تگلتگی (Tegeltgi) ، یاپینجا و غیره اشاره نمود. هر کدام از این پوشش ها موارد استفاده ی خاصی دارند. جول برای جلوگیری از سرما خوردن اسب ، کاربرد دارد و آن را بر روی پوششی به نام «باسیرغی» می اندازند. جُلی که بر روی اسب می اندازند ، دارای دو آویز است که با آن ها ، سینه ی اسب را می پوشانند.
کؤینکچه (Köýnekçe): یکی از پوشش های تزئینی اسب است و آن را بر روی پوششی به نام «آت کچه» می اندازند.
آت کچه (Atkeçe): یکی از پوشش هاست. دو نوع دارد:
الف) بورنه کچه (Bürne keçe): نمدی است به طول 18 وجب و عرض 10 وجب و آن را در زمانی که اسب ثابت است ، برای اینکه سرما نخورد ، بر روی اسب می اندازند.
ب) مونگی کچه (Müngi keçe): نمدی است به طول 12 وجب و عرض 6 وجب که برای اسب سواری مورد استفاده قرار می گیرد.
تِگِلتگی (Tegeltgi): پوششی است که از سه لایه نمد و یک ردیف «تله تین» (Teletin) ساخته می شود. در زیر زین اسب قرار گرفته و آن باعث می شود که زین به داخل بدن اسب فرو نرود و پشت اسب را زخمی نکند.
یاپینجا (Ýapynja): پوششی از نمد است که به آن «اؤرتوک» (örtuk) هم می گویند.
برای محار اسب و نیز راهنمایی آن به مسیرهای مختلف ، از ابزارها و وسایل مختلفی استفاده می شود. از بین آنها «آغیزدیریق» (Agyzdyryk) نقش مهمی در کنترل اسب از سوی سوارکار برای رفتن در مسیرهای مختلف دارد.
«آغیزدیریق» (Agyzdyryk): حلقه ی آهنینی است که به افسار اسب (اویانUýan) متصل است. (با توجه به معنی «آغیز» ، شاید واژه ی «دهنه» در زبان فارسی معادل این کلمه باشد. ـ مترجم). این وسیله تنها زمانی که بخواهد آب بنوشد و یا بچرد و یا در زمان خواب شبانه ، از دهان اسب برداشته می شود.
اویان (Uýan): نوعی از «کلّه کی» (لوازم مربوط به سر اسب) است که بر سر اسب می کنند و آن دارای «آغیزدیریق» (دهنه) ، «آلقیم سا» و بندی چرمی می باشد. بر روی چرم «کوموشلی اویان» (اویان نقره ای ؛ نام نوعی اویان) با نقره تزئین شده است.
جیلاو (jylaw): چرمی است که به دو سمت «آغیزدیریق» (دهنه) ، «کلّه کی» و یا «نوقتا» (Nogta) وصل می شود. به هنگام حرکت اسب ، «جیلاو» باید در دست سوار باشد و آن حکم فرمان اتومبیل را دارد (دسته ی افسار).
فصلنامه ياپراق / سال نهم / شماره 34-35 / تابستان و پائيز 1385
گردآوری و ترجمه : ی. حق جو (يوسف قوجق
با توجه جایگاه اسب در بین ترکمن ها ، یکی از کارهای فرهنگی که ضرورت زیادی نیز دارد ، گردآوری و تدوین کتابی در باره ی اسباب و آلات اسب است. در این مطلب به برخی از این پوشش ها و زین آلات اشاره می شود. با این امید که دوستان علاقمند به فرهنگ ترکمن ، به تدوین و تکمیل این موضوع همت گمارند.
إیر (Eýer): یکی از مهمترین اسباب و آلات اسب ، همان زين است که برای نشستن اسب سوار به کار می رود. هم اکنون گونه های مختلفی از زین مورداستفاده قرار می گیرد که از جمله می توان به «چاپو إیر» (Çapuw eýer) و «قانگا إیر» (Gaňňa eýer) اشاره کرد.
قاش آت (Gaş at): برجستگی قسمت جلوی زین را می گویند. این اصطلاح همچنین به قسمت نیم هلال عقب زین نیز اطلاق می شود. این قسمت ها غالباً با اشياء نقره ای و میخ ها تزئین می شوند.
قوشقون (Guşgun): یکی از مهمترین قسمت های زین اسب است. نواری چرمی است که با نقوش نقره ای چشم بلبلی تزئین شده و به منظور جلوگیری از حرکت زین به سمت جلو ، آن را از قسمت پائین دم اسب می گذرانند.
دپیرگی (Depirgi): رکاب اسب را می گویند.
قولانگ (Golaň): زمانی که اسب برای مدتی طولانی می خواهد در جایی بماند ، به منظور جلوگیری از افتادن نمد روی اسب ، از این وسیله که تسمه است ، استفاده می کنند.
قانجیقا (Ganjyga): طنابی از جنس پشم است که به زین متصل می شود. وظیفه ی آن ، محکم نمودن نمدهای جمع شده ی اسب (که به آن بؤکدره Bökdere هم می گویند) و برای به همراه بردن آن نمدها بر روی اسب ، استفاده می شود و با استفاده از آن وسیله ، نمدهای جمع شده را به پشت زین اسب می بندند.
چکی (Çeki): تسمه ای چرمی است که با عبور از روی شکم اسب ، زین را محکم می نمایند. به سگک این تسمه که از جنس مس هست ، «چکی توکا» (Çeki toka) می گویند. این سگک معمولاً به شکل نیم دایره و دارای گیره است. غیر از «چکی توکا» ، سگک های دیگری هم وجود دارند که عبارتند از: آئیل توکا (Aýyl toka) و «اوزنگگی توکا» (Üzeňňi toka). این سگک ها با توجه به محل قرار گرفتن ، فرق دارند. آئیل توکا (Aýyl toka) حلقه ای آهنی به شکل نیم هلال است که به نوک افسار بسته می شود. افسار دارای سگک است و سگک (توکا) افسار را کوچک یا بزرگ می کند.
اوزنگگی (Üzeňňi): رکاب
درلیک (Derlik): نمدی بسیار نازک است که برای خشک نمودن عرق بدن اسب ، مورد استفاده قرار می گیرد و آن نخستین پوشش اسب است. این واژه یکی از واژه های پرکاربرد در افسانه ی «گؤزاوغلی» می باشد: «... مخمل درلیک ، قونّاری یونا ، طیلّا إیر ، آلا قائیش قیرآتی نینگ باشینا سالاردی.»
از دیگر پوشش های اسب ترکمن می توان به جول (Jul) ، کؤینکچه (köýnekçe) ، آت کچه ، باسیرغی ، تگلتگی (Tegeltgi) ، یاپینجا و غیره اشاره نمود. هر کدام از این پوشش ها موارد استفاده ی خاصی دارند. جول برای جلوگیری از سرما خوردن اسب ، کاربرد دارد و آن را بر روی پوششی به نام «باسیرغی» می اندازند. جُلی که بر روی اسب می اندازند ، دارای دو آویز است که با آن ها ، سینه ی اسب را می پوشانند.
کؤینکچه (Köýnekçe): یکی از پوشش های تزئینی اسب است و آن را بر روی پوششی به نام «آت کچه» می اندازند.
آت کچه (Atkeçe): یکی از پوشش هاست. دو نوع دارد:
الف) بورنه کچه (Bürne keçe): نمدی است به طول 18 وجب و عرض 10 وجب و آن را در زمانی که اسب ثابت است ، برای اینکه سرما نخورد ، بر روی اسب می اندازند.
ب) مونگی کچه (Müngi keçe): نمدی است به طول 12 وجب و عرض 6 وجب که برای اسب سواری مورد استفاده قرار می گیرد.
تِگِلتگی (Tegeltgi): پوششی است که از سه لایه نمد و یک ردیف «تله تین» (Teletin) ساخته می شود. در زیر زین اسب قرار گرفته و آن باعث می شود که زین به داخل بدن اسب فرو نرود و پشت اسب را زخمی نکند.
یاپینجا (Ýapynja): پوششی از نمد است که به آن «اؤرتوک» (örtuk) هم می گویند.
برای محار اسب و نیز راهنمایی آن به مسیرهای مختلف ، از ابزارها و وسایل مختلفی استفاده می شود. از بین آنها «آغیزدیریق» (Agyzdyryk) نقش مهمی در کنترل اسب از سوی سوارکار برای رفتن در مسیرهای مختلف دارد.
«آغیزدیریق» (Agyzdyryk): حلقه ی آهنینی است که به افسار اسب (اویانUýan) متصل است. (با توجه به معنی «آغیز» ، شاید واژه ی «دهنه» در زبان فارسی معادل این کلمه باشد. ـ مترجم). این وسیله تنها زمانی که بخواهد آب بنوشد و یا بچرد و یا در زمان خواب شبانه ، از دهان اسب برداشته می شود.
اویان (Uýan): نوعی از «کلّه کی» (لوازم مربوط به سر اسب) است که بر سر اسب می کنند و آن دارای «آغیزدیریق» (دهنه) ، «آلقیم سا» و بندی چرمی می باشد. بر روی چرم «کوموشلی اویان» (اویان نقره ای ؛ نام نوعی اویان) با نقره تزئین شده است.
جیلاو (jylaw): چرمی است که به دو سمت «آغیزدیریق» (دهنه) ، «کلّه کی» و یا «نوقتا» (Nogta) وصل می شود. به هنگام حرکت اسب ، «جیلاو» باید در دست سوار باشد و آن حکم فرمان اتومبیل را دارد (دسته ی افسار).
فصلنامه ياپراق / سال نهم / شماره 34-35 / تابستان و پائيز 1385
گردآوری و ترجمه : ی. حق جو (يوسف قوجق
